Houellebecq, Sperme et sang
Résumé
Le sperme pour la sexualité, les genres, les filiations et le sang pour les races, les classes aussi. N'oublions pas qu'en France on parle toujours de sang noble ou bleu ou pur pour décrire l'appartenance aux classes et de sang mêlé ou pur pour l'appartenance aux races. Est-ce que chez Michel Houellebecq, les classes, les races, les sexes sont intimement liés ? Ont-ils un rapport ? Je veux le découvrir. Pour ce faire j'analyserai plus profondément une fiction animalière de L'Extension du domaine de la lutte, les écrits de Bruno dans Les Particules élémentaires, les réflexions du narrateur dans Lanzarote, le concept du tourisme sexuel dans Plateforme, et quelques fantasmagories oniriques prises dans les différents romans.
Ce que je veux dire sur Michel Houellebecq se rapporte uniquement à son œuvre, entièrement aux personnages mis en scène dans les romans ; rechercher si leurs visions clouent les autres dans une certaine position ou les empêchent quelquefois de se voir eux-mêmes. D'autres part, je n'utilise que les textes signés par Houellebecq lui-même, j'évite systématiquement des paroles qui lui sont attribuées au cours d'entretiens avec des journalistes ou des confrères. Une seule exception est faite pour les textes d'Interventions qui ont été revus et corrigés par Houellebecq en personne.
L'approche méthodologique que j'utilise est celle du « close reading » car je la juge le mieux appropriée à l'analyse critico-spectrale que j'ai faite. Trois des thèmes sur lesquels j'insiste plus particulièrement sont « l'abject », « l'amour » et « l'exotisme » Pour l'abject je m'appuie sur le travail de Julia Kristeva et pour l'exotisme sur celui de J.-M. Moura, Jenifer Yee et Edward Saïd. Pour l'amour, j'essaie d'en définir les différentes sortes qui apparaissent dans la diégèse. Enfin, j'essaie de déterminer s'il est possible de placer Houellebecq dans une tradition littéraire et dans ce cas laquelle.
Sperme et sang donc et leur parallèle : amour et haine que je traite dans trois chapitres. Dans Race, classe et genre, je démontre l'importance du sang dans l'œuvre et j'étudie les courants sous-jacents au discours de plusieurs protagonistes qu'ils soient narrateur, héros ou entité narrative.
Au cours du chapitre Images d'amour, de tendresse et de compassion, je dévoile ces sentiments dans le cadre fictionnel et je note la manière dont ils se manifestent. Pour finalement dans Loi, politique et économie faire la synthèse entre les différents systèmes de valeurs exposés par les narrateurs d'une part et de mes observations d'autre part avant d'en tirer la conclusion. Je présente en annexe les termes qui se rapportent aux scènes sexuelles.
Dans le premier chapitre j'ai démontré l'importance du sang chez Michel Houellebecq et je suis en mesure d'affirmer que le sang, leitmotiv récurrent et ambivalent, irrigue l'œuvre et influence la vision des héros houellebecquiens. Que ce soit par la fantasmagorie onirique ou littéraire, leur vision, inondée de sang, louvoie aux limites de l'abjection. Abjecte, la fantaisie animalière du narrateur autodiégétique de L'Extension du domaine de la lutte qui présente l'émasculation comme la révélation de la connaissance avec la phrase empruntée aux textes védiques « Tat twam asi ». Abjecte par les frissons d'horreur qu'elle engendre chez le lecteur. Frissons d'horreur occasionnés par la succession de miroirs dans laquelle le lecteur se mire sans en être tout à fait conscient. « Tu es ça », lui chuchote chaque ouvrage dans l'habilité de l'auteur à le faire glisser d'un niveau narratif à l'autre. Abjects aussi les rêves qui reflètent, somme toute, la détresse sanglante et rancunière des héros. Mais c'est aussi sanglante et sanguinaire que cette détresse les pousse à la haine de l'Autre et à souhaiter son élimination. Ainsi en est-il de Bruno qui tente d'évincer le Noir de sa classe, mais aussi sa grand-mère. Ainsi en est-il de Michel des Particules élémentaires qui voudra supprimer la race humaine. C'est aussi le cas du narrateur de L'Extension du domaine de la lutte qui veut faire tuer le Noir par Tisserand. C'est aussi le narrateur de Lanzarote qui annihile l'identité lesbienne de Pam et Barbara et, de même, le cas de Michel de Plateforme qui réduit les habitants du Tiers-monde en esclavage sexuel comme nous le verrons plus loin. Abjecte la misogynie qui se dégage sans ambages du discours aux insultes gratuites. Abjection perverse qui nous fait sourire dans le discours de Bruno, nous ébranle aussi quelquefois lorsqu'il poignarde sa grand-mère en fantasme.
Dans cette optique, les héros, qui appartiennent tous aux cadres, font entendre une tendance raciste, misogyne et xénophobe. A leur décharge, nous devons noter qu'ils sont tous très mal dans leur peau et se haïssent tout autant qu'ils détestent leurs semblables. Ils ne peuvent qu'emprunter l'issue sociale offerte par la société dans laquelle ils vivent. Toutefois, au travers du thème du sang, nous pouvons voir une similarité relier les romans. Le fil rouge de la solitude ou pire de l'esseulement des personnages principaux qui les parcourt et dégage une ligne de négativité qui se profile le long de l'œuvre. Dans L'Extension du domaine de la lutte, c'est le déni de la sexualité avec Tisserand puceau et le Narrateur qui tente de s'émasculer. Le déni de la vision est mis en scène dans Les Particules élémentaires avec les yeux crevés, mangés, arrachés, morts. Lanzarote nous offre le déni de l'amitié avec l'incapacité du Narrateur de rester en contact avec Pam et Barbara et la personne de Rudi qui est tout autre que ce qu'il aurait pu croire et dans Plateforme éclate le déni de la pensée par la tête du musulman écrabouillée et l'attentat qui met fin au plan minutieusement élaboré.
Dans le second chapitre, j'ai démontré que l'amour, chez Houellebecq, libéré de cette connotation généralement positive qu'on lui accole ordinairement, permet d'entrevoir que les différents liens relationnels, regroupés sous ce substantif, peuvent revêtir une forme tout autant destructrice que constructrice. Seul l'amour lesbien semble résister aux aléas de la vie, même s'il est mis au service du plaisir phallocentrique dans Lanzarote et du voyeurisme dans Plateforme et Les Particules élémentaires. D'autre part, j'ai démontré l'incapacité des héros houellebecquiens à aimer, leur impossibilité à trouver le bonheur, l'acharnement de leur destinée à leur refuser la plénitude dans la compagnie de l'Autre. En dernier lieu, j'ai analysé l'essai H.P. Lovecraft, et découvert qu'il contient en essence l'œuvre ultérieure de Houellebecq qui le déclare être son premier roman constitué par un seul personnage. Ce personnage, un écrivain raciste jusqu'à l'obsession, présente dans sa personnalité, des ressemblances évidentes avec certains héros houellebecquiens. Pour ma part, je suis tentée de le considéré dans la saga houellebecquienne comme le patriarche dont les traits de caractères xénophobes, misogynes et racistes ressurgissent indéniablement dans les héros des romans ultérieurs. H.P. Lovecraft, l'ancêtre de Bruno, Michel et des narrateurs diégétiques, homo et hétéro.
Dans Loi, politique et économie, je démontre que le concept du tourisme sexuel organisé imaginé par Michel est une instrumentalisation de l'Autre. D'autre part, que le système économique formulé par le narrateur de L'Extension du domaine de la lutte est non seulement erroné, mais sa théorie pernicieuse puisque grâce à elle il démontre à Raphaël la nécessité de tuer. En outre, il omet de prendre en considération l'éventualité de s'investir avant d'acquérir des profits, ce qui est contraire à la loi du marché.
En ce qui concerne la mutation génétique élaborée par Michel dans Les Particules élémentaires, son application laisse entrevoir un régime totalitaire similaire à celui qui a sévi dans l'ancienne URSS. Ce régime totalitaire, à plus ou moins brève échéance, deviendrait nécessaire pour assurer la survie des « parcs à plaisirs » situés dans les contrées du Tiers-monde où les Occidentaux viendraient exercer leur libido déficiente si le système prôné par Michel était appliqué.
Dans mon analyse des personnages, j'ai remarqué la grande similitude de la personnalité des héros, et leur et interchangeabilité dans les romans et d'un roman à l'autre. Toutefois, bien qu'ils en diffèrent par leur intérêt en l'économie et le sexe, je maintiens leur ressemblance à H.P. Lovecraft. D'autre part, j'ai aussi démontré que le narrateur de Lanzarote n'émet pas de jugement négatif sur la pédophilie et que le concept de Michel dans Plateforme, peut être interprété comme une incitation à la pédophilie. J'ai souligné l'ambiguïté entre la diégèse et la réalité quotidienne du narrataire et la difficulté pour ce dernier à dissocier les deux.
Et puis, j'ai aussi démontré qu'il était possible de voir une écriture engagée dans ces romans, mais que Plateforme pouvait s'inscrire dans la tradition de l'exotisme comme la conçoit J.-M. Moura. Pour ce faire, j'ai analysé le concept de l'exotisme et quelques-unes de ses manifestations dans la littérature.
En conclusion, dans les romans houellebecquiens, les scènes de sexe récurrentes camouflent une tendance. Elles servent de paravent à l'idéologie des personnages. Elles fascinent par leur crudité et aveuglent tout autant le lecteur qui est de ce fait habilement manipulé vers l'acceptation de l'intolérable. Le sexe chez Michel Houellebecq est une sauce onctueuse, savoureuse, voluptueuse qui enveloppe la pièce de résistance où surnage des particules innomées. Force de l'écrivain que de jeter aux pages l'innommable dans une complexité symphonique.
Chez Houellebecq, pas de « normal » ou de « pathologique » ; cette séparation n'existe pas. Son héros observe, agit, décrit, juge quelquefois ou émet une opinion sans y attacher une valeur profonde. Tout se passe sous l'effet du moment. Seules quelques propensions résistent et réapparaissent au long des différents ouvrages.
Les femmes non-occidentales sont dépeintes par clichés qui n'envient rien au style d'un Loti ou d'un Pierre Mille. Evidemment, dans Plateforme, Michel prône la suprématie de la prostituée thaïe sur la prostituée européenne, mais est-ce vraiment bien là un compliment dont les Thaïes peuvent être fières. Au contraire, j'ai démontré que cela soutient une théorie qui repose sur l'exotisme.
De cette étude, il ressort que la neurasthénie et la dépression des héros les poussent à émettre des insultes à l'égard de leur entourage, quelle que soit son origine, quel que soit le degré de parenté, qui peuvent se résumer en un simple syntagme : « Tous des cons » idéologie simpliste s'il en fut. Autant nous pouvons voir que le héros houellebecquien est empreint de la haine de tout conformisme, autant nous pouvons voir qu'il hait les turbulences post-soixante-huitardes. Pour tout dire, loin d'être un titan, il est un homoncule foutrement emmêlé dans les liens étrangleurs de ses affects étalés avec complaisance dans les méandres d'un égocentrisme géant et une réflexion engagée dans des considérations économiques.
Un autre point que j'ai traité est l'interchangeabilité des héros. Dans chacun d'eux se profilent, à plus ou moins fortes doses, l'égocentrisme, la dépression, la haine de soi et de l'Autre avec une accentuation réelle sur la misogynie, le racisme et la xénophobie, mais peut-être encore plus que tout, la solitude. A cela je voudrais ajouter que non seulement ils sont substituables entre eux mais que j'ai décelé des ressemblances indéniables avec la personnalité de H.P. Lovecraft, écrivain pour lequel Michel Houellebecq a la plus grande admiration.
Discours polyphonique où perce un supplément d'âme, distinction entre l'écrivain et l'écrivant, tout aussi impondérable qu'insaisissable. La partition de Houellebecq chante l'apothéose du sexe si ce n'est de la sexualité. Une sexophonie assourdissante qui trépasse les frontières des sous-entendus et du qu'en dira-t-on, sur cette route de l'exotisme où tant d'autres se sont embarqués avant lui. Jouant de l'ethnocentrisme avec un esprit traditionnel si familier au lecteur, il vante les charmes du Sud. Peu importe alors qu'il s'agisse ou non d'une utopie ; on a là dans la diégèse des systèmes cohérents dans leur approche de l'Autre et leur représentation de l'espace fictionnel mais aussi dans le déni de l'amour, de l'amitié, de la pensée et de la vision par les contradictions et les différentes perspectives.
Si la mort prend bien des fois le pas sur la vie diégétique, l'amour en est totalement absent. Le terme d'amour apparaît mais sans qu'il soit possible d'assurer qu'il ne soit employé pour désigner la sexualité. Seul peut-être la distinction émise par Michel nous éclairerait si les mêmes termes n'étaient employés pour définir les unes et les autres : « Il y a la sexualité des gens qui s'aiment et la sexualité des gens qui ne s'aiment pas. »
Cette étude pourrait cependant paraître bien partiale si n'était envisagé un autre aspect du problème. En général, lorsque l'on rencontre des êtres on ne voit que 50% de leur personnalité. Le côté soleil, dirons-nous. Le côté ombre, les trois-quarts du temps, demeure inconnu. Il y a des personnes qui dévoilent un peu plus d'elles-mêmes. Mettons 80% dans le meilleur des cas. Le processus peut aussi se produire si l'on fait plus ample connaissance. Mais bien des fois, il restera 20% cachés ; bien souvent parce que la personne ne les connaît pas elle-même. Une sorte de terra icognita de la personnalité. Dans ces 20%, il y a toutes ces penchants, ces tics, ces mesquineries, bref tout ce que personne n'aime voir de soi.
Et ces 20%, c'est justement ceux que Houellebecq a choisi d'éclairer. Alors, bien sûr, les héros ont des tendances xénophobes, racistes, misogynes puisque seuls sont mis en relief ces 20% d'habitude enfouis au plus profond de l'être. Ces 20% que nous préférons occulter. Il en résulte que les personnages sont des reflets de personnages ; les ombres de la caverne de Platon ; ce qui en soi est inquiétant, car ils trahissent l'existence de personnages qui se meuvent dans une réalité étrangère à la diégèse. La nôtre.
Depuis la sortie de Plateforme, il y a eu le onze septembre avec les cris, les pleurs, l'information et la désinformation, mais surtout, la résurgence de la peur atavique de l'Autre et de l'horreur par l'invisible rendu tangible et la haine concrétisée. Le monde entier, chaque individu, a pu apprécier, juger, s'insurger contre ou comprendre les Palestiniens qui allumaient des feux de joie, tiraient hilares des salves en l'air et dansaient pour célébrer les deux tours effondrées. Alors, Michel de Plateforme, un monstre ? Je ne le pense pas. Tout au plus humain. Un de ces hommes que le lecteur côtoie journellement dans le bus, dans le métro, au bureau, à l'université, au laboratoire, à l'Elysée. Des hommes normaux, disons à 80%, avec ces fameux 20% que l'on préfère occulter. Ce sont donc ces 20% que les romans de Michel Houellebecq passent au peigne fin, analysent au microscope et en font ressortir chaque rugosité. Tous ces petits cancers que chacun porte en soi. Qu'il faut traiter ! Pour les voir, il faut oser regarder. Ce n'est qu'à ce prix qu'ils ne deviendront pas des gangrènes monstrueuses qui pourriront l'entière société.
Pour ma part, je pense avoir mis en lumière tout au plus 20% de l'œuvre de Houellebecq. Pour les autres 80%, il faudra un autre mémoire, une autre thèse, une biographie ou une autobiographie, voire un roman avec peut-être comme personnage principal Houellebecq. Alors là, oui on pourra parler de l'auteur. En attendant, je me suis limitée aux personnages.
Je pense, comme je l'ai écrit plus haut, que les héros houellebecquiens ont des tendances racistes, misogynes et xénophobes. Mais, je pense aussi qu'ils sont un signal d'alarme et nous tendent un miroir où sonder notre image pour déceler si au fond de nous ne s'embusque pas une parcelle, aussi infinitésimale soit-elle, de celles de leurs particularités qui nous déplaisent tant.
Ce que je veux dire sur Michel Houellebecq se rapporte uniquement à son œuvre, entièrement aux personnages mis en scène dans les romans ; rechercher si leurs visions clouent les autres dans une certaine position ou les empêchent quelquefois de se voir eux-mêmes. D'autres part, je n'utilise que les textes signés par Houellebecq lui-même, j'évite systématiquement des paroles qui lui sont attribuées au cours d'entretiens avec des journalistes ou des confrères. Une seule exception est faite pour les textes d'Interventions qui ont été revus et corrigés par Houellebecq en personne.
L'approche méthodologique que j'utilise est celle du « close reading » car je la juge le mieux appropriée à l'analyse critico-spectrale que j'ai faite. Trois des thèmes sur lesquels j'insiste plus particulièrement sont « l'abject », « l'amour » et « l'exotisme » Pour l'abject je m'appuie sur le travail de Julia Kristeva et pour l'exotisme sur celui de J.-M. Moura, Jenifer Yee et Edward Saïd. Pour l'amour, j'essaie d'en définir les différentes sortes qui apparaissent dans la diégèse. Enfin, j'essaie de déterminer s'il est possible de placer Houellebecq dans une tradition littéraire et dans ce cas laquelle.
Sperme et sang donc et leur parallèle : amour et haine que je traite dans trois chapitres. Dans Race, classe et genre, je démontre l'importance du sang dans l'œuvre et j'étudie les courants sous-jacents au discours de plusieurs protagonistes qu'ils soient narrateur, héros ou entité narrative.
Au cours du chapitre Images d'amour, de tendresse et de compassion, je dévoile ces sentiments dans le cadre fictionnel et je note la manière dont ils se manifestent. Pour finalement dans Loi, politique et économie faire la synthèse entre les différents systèmes de valeurs exposés par les narrateurs d'une part et de mes observations d'autre part avant d'en tirer la conclusion. Je présente en annexe les termes qui se rapportent aux scènes sexuelles.
Dans le premier chapitre j'ai démontré l'importance du sang chez Michel Houellebecq et je suis en mesure d'affirmer que le sang, leitmotiv récurrent et ambivalent, irrigue l'œuvre et influence la vision des héros houellebecquiens. Que ce soit par la fantasmagorie onirique ou littéraire, leur vision, inondée de sang, louvoie aux limites de l'abjection. Abjecte, la fantaisie animalière du narrateur autodiégétique de L'Extension du domaine de la lutte qui présente l'émasculation comme la révélation de la connaissance avec la phrase empruntée aux textes védiques « Tat twam asi ». Abjecte par les frissons d'horreur qu'elle engendre chez le lecteur. Frissons d'horreur occasionnés par la succession de miroirs dans laquelle le lecteur se mire sans en être tout à fait conscient. « Tu es ça », lui chuchote chaque ouvrage dans l'habilité de l'auteur à le faire glisser d'un niveau narratif à l'autre. Abjects aussi les rêves qui reflètent, somme toute, la détresse sanglante et rancunière des héros. Mais c'est aussi sanglante et sanguinaire que cette détresse les pousse à la haine de l'Autre et à souhaiter son élimination. Ainsi en est-il de Bruno qui tente d'évincer le Noir de sa classe, mais aussi sa grand-mère. Ainsi en est-il de Michel des Particules élémentaires qui voudra supprimer la race humaine. C'est aussi le cas du narrateur de L'Extension du domaine de la lutte qui veut faire tuer le Noir par Tisserand. C'est aussi le narrateur de Lanzarote qui annihile l'identité lesbienne de Pam et Barbara et, de même, le cas de Michel de Plateforme qui réduit les habitants du Tiers-monde en esclavage sexuel comme nous le verrons plus loin. Abjecte la misogynie qui se dégage sans ambages du discours aux insultes gratuites. Abjection perverse qui nous fait sourire dans le discours de Bruno, nous ébranle aussi quelquefois lorsqu'il poignarde sa grand-mère en fantasme.
Dans cette optique, les héros, qui appartiennent tous aux cadres, font entendre une tendance raciste, misogyne et xénophobe. A leur décharge, nous devons noter qu'ils sont tous très mal dans leur peau et se haïssent tout autant qu'ils détestent leurs semblables. Ils ne peuvent qu'emprunter l'issue sociale offerte par la société dans laquelle ils vivent. Toutefois, au travers du thème du sang, nous pouvons voir une similarité relier les romans. Le fil rouge de la solitude ou pire de l'esseulement des personnages principaux qui les parcourt et dégage une ligne de négativité qui se profile le long de l'œuvre. Dans L'Extension du domaine de la lutte, c'est le déni de la sexualité avec Tisserand puceau et le Narrateur qui tente de s'émasculer. Le déni de la vision est mis en scène dans Les Particules élémentaires avec les yeux crevés, mangés, arrachés, morts. Lanzarote nous offre le déni de l'amitié avec l'incapacité du Narrateur de rester en contact avec Pam et Barbara et la personne de Rudi qui est tout autre que ce qu'il aurait pu croire et dans Plateforme éclate le déni de la pensée par la tête du musulman écrabouillée et l'attentat qui met fin au plan minutieusement élaboré.
Dans le second chapitre, j'ai démontré que l'amour, chez Houellebecq, libéré de cette connotation généralement positive qu'on lui accole ordinairement, permet d'entrevoir que les différents liens relationnels, regroupés sous ce substantif, peuvent revêtir une forme tout autant destructrice que constructrice. Seul l'amour lesbien semble résister aux aléas de la vie, même s'il est mis au service du plaisir phallocentrique dans Lanzarote et du voyeurisme dans Plateforme et Les Particules élémentaires. D'autre part, j'ai démontré l'incapacité des héros houellebecquiens à aimer, leur impossibilité à trouver le bonheur, l'acharnement de leur destinée à leur refuser la plénitude dans la compagnie de l'Autre. En dernier lieu, j'ai analysé l'essai H.P. Lovecraft, et découvert qu'il contient en essence l'œuvre ultérieure de Houellebecq qui le déclare être son premier roman constitué par un seul personnage. Ce personnage, un écrivain raciste jusqu'à l'obsession, présente dans sa personnalité, des ressemblances évidentes avec certains héros houellebecquiens. Pour ma part, je suis tentée de le considéré dans la saga houellebecquienne comme le patriarche dont les traits de caractères xénophobes, misogynes et racistes ressurgissent indéniablement dans les héros des romans ultérieurs. H.P. Lovecraft, l'ancêtre de Bruno, Michel et des narrateurs diégétiques, homo et hétéro.
Dans Loi, politique et économie, je démontre que le concept du tourisme sexuel organisé imaginé par Michel est une instrumentalisation de l'Autre. D'autre part, que le système économique formulé par le narrateur de L'Extension du domaine de la lutte est non seulement erroné, mais sa théorie pernicieuse puisque grâce à elle il démontre à Raphaël la nécessité de tuer. En outre, il omet de prendre en considération l'éventualité de s'investir avant d'acquérir des profits, ce qui est contraire à la loi du marché.
En ce qui concerne la mutation génétique élaborée par Michel dans Les Particules élémentaires, son application laisse entrevoir un régime totalitaire similaire à celui qui a sévi dans l'ancienne URSS. Ce régime totalitaire, à plus ou moins brève échéance, deviendrait nécessaire pour assurer la survie des « parcs à plaisirs » situés dans les contrées du Tiers-monde où les Occidentaux viendraient exercer leur libido déficiente si le système prôné par Michel était appliqué.
Dans mon analyse des personnages, j'ai remarqué la grande similitude de la personnalité des héros, et leur et interchangeabilité dans les romans et d'un roman à l'autre. Toutefois, bien qu'ils en diffèrent par leur intérêt en l'économie et le sexe, je maintiens leur ressemblance à H.P. Lovecraft. D'autre part, j'ai aussi démontré que le narrateur de Lanzarote n'émet pas de jugement négatif sur la pédophilie et que le concept de Michel dans Plateforme, peut être interprété comme une incitation à la pédophilie. J'ai souligné l'ambiguïté entre la diégèse et la réalité quotidienne du narrataire et la difficulté pour ce dernier à dissocier les deux.
Et puis, j'ai aussi démontré qu'il était possible de voir une écriture engagée dans ces romans, mais que Plateforme pouvait s'inscrire dans la tradition de l'exotisme comme la conçoit J.-M. Moura. Pour ce faire, j'ai analysé le concept de l'exotisme et quelques-unes de ses manifestations dans la littérature.
En conclusion, dans les romans houellebecquiens, les scènes de sexe récurrentes camouflent une tendance. Elles servent de paravent à l'idéologie des personnages. Elles fascinent par leur crudité et aveuglent tout autant le lecteur qui est de ce fait habilement manipulé vers l'acceptation de l'intolérable. Le sexe chez Michel Houellebecq est une sauce onctueuse, savoureuse, voluptueuse qui enveloppe la pièce de résistance où surnage des particules innomées. Force de l'écrivain que de jeter aux pages l'innommable dans une complexité symphonique.
Chez Houellebecq, pas de « normal » ou de « pathologique » ; cette séparation n'existe pas. Son héros observe, agit, décrit, juge quelquefois ou émet une opinion sans y attacher une valeur profonde. Tout se passe sous l'effet du moment. Seules quelques propensions résistent et réapparaissent au long des différents ouvrages.
Les femmes non-occidentales sont dépeintes par clichés qui n'envient rien au style d'un Loti ou d'un Pierre Mille. Evidemment, dans Plateforme, Michel prône la suprématie de la prostituée thaïe sur la prostituée européenne, mais est-ce vraiment bien là un compliment dont les Thaïes peuvent être fières. Au contraire, j'ai démontré que cela soutient une théorie qui repose sur l'exotisme.
De cette étude, il ressort que la neurasthénie et la dépression des héros les poussent à émettre des insultes à l'égard de leur entourage, quelle que soit son origine, quel que soit le degré de parenté, qui peuvent se résumer en un simple syntagme : « Tous des cons » idéologie simpliste s'il en fut. Autant nous pouvons voir que le héros houellebecquien est empreint de la haine de tout conformisme, autant nous pouvons voir qu'il hait les turbulences post-soixante-huitardes. Pour tout dire, loin d'être un titan, il est un homoncule foutrement emmêlé dans les liens étrangleurs de ses affects étalés avec complaisance dans les méandres d'un égocentrisme géant et une réflexion engagée dans des considérations économiques.
Un autre point que j'ai traité est l'interchangeabilité des héros. Dans chacun d'eux se profilent, à plus ou moins fortes doses, l'égocentrisme, la dépression, la haine de soi et de l'Autre avec une accentuation réelle sur la misogynie, le racisme et la xénophobie, mais peut-être encore plus que tout, la solitude. A cela je voudrais ajouter que non seulement ils sont substituables entre eux mais que j'ai décelé des ressemblances indéniables avec la personnalité de H.P. Lovecraft, écrivain pour lequel Michel Houellebecq a la plus grande admiration.
Discours polyphonique où perce un supplément d'âme, distinction entre l'écrivain et l'écrivant, tout aussi impondérable qu'insaisissable. La partition de Houellebecq chante l'apothéose du sexe si ce n'est de la sexualité. Une sexophonie assourdissante qui trépasse les frontières des sous-entendus et du qu'en dira-t-on, sur cette route de l'exotisme où tant d'autres se sont embarqués avant lui. Jouant de l'ethnocentrisme avec un esprit traditionnel si familier au lecteur, il vante les charmes du Sud. Peu importe alors qu'il s'agisse ou non d'une utopie ; on a là dans la diégèse des systèmes cohérents dans leur approche de l'Autre et leur représentation de l'espace fictionnel mais aussi dans le déni de l'amour, de l'amitié, de la pensée et de la vision par les contradictions et les différentes perspectives.
Si la mort prend bien des fois le pas sur la vie diégétique, l'amour en est totalement absent. Le terme d'amour apparaît mais sans qu'il soit possible d'assurer qu'il ne soit employé pour désigner la sexualité. Seul peut-être la distinction émise par Michel nous éclairerait si les mêmes termes n'étaient employés pour définir les unes et les autres : « Il y a la sexualité des gens qui s'aiment et la sexualité des gens qui ne s'aiment pas. »
Cette étude pourrait cependant paraître bien partiale si n'était envisagé un autre aspect du problème. En général, lorsque l'on rencontre des êtres on ne voit que 50% de leur personnalité. Le côté soleil, dirons-nous. Le côté ombre, les trois-quarts du temps, demeure inconnu. Il y a des personnes qui dévoilent un peu plus d'elles-mêmes. Mettons 80% dans le meilleur des cas. Le processus peut aussi se produire si l'on fait plus ample connaissance. Mais bien des fois, il restera 20% cachés ; bien souvent parce que la personne ne les connaît pas elle-même. Une sorte de terra icognita de la personnalité. Dans ces 20%, il y a toutes ces penchants, ces tics, ces mesquineries, bref tout ce que personne n'aime voir de soi.
Et ces 20%, c'est justement ceux que Houellebecq a choisi d'éclairer. Alors, bien sûr, les héros ont des tendances xénophobes, racistes, misogynes puisque seuls sont mis en relief ces 20% d'habitude enfouis au plus profond de l'être. Ces 20% que nous préférons occulter. Il en résulte que les personnages sont des reflets de personnages ; les ombres de la caverne de Platon ; ce qui en soi est inquiétant, car ils trahissent l'existence de personnages qui se meuvent dans une réalité étrangère à la diégèse. La nôtre.
Depuis la sortie de Plateforme, il y a eu le onze septembre avec les cris, les pleurs, l'information et la désinformation, mais surtout, la résurgence de la peur atavique de l'Autre et de l'horreur par l'invisible rendu tangible et la haine concrétisée. Le monde entier, chaque individu, a pu apprécier, juger, s'insurger contre ou comprendre les Palestiniens qui allumaient des feux de joie, tiraient hilares des salves en l'air et dansaient pour célébrer les deux tours effondrées. Alors, Michel de Plateforme, un monstre ? Je ne le pense pas. Tout au plus humain. Un de ces hommes que le lecteur côtoie journellement dans le bus, dans le métro, au bureau, à l'université, au laboratoire, à l'Elysée. Des hommes normaux, disons à 80%, avec ces fameux 20% que l'on préfère occulter. Ce sont donc ces 20% que les romans de Michel Houellebecq passent au peigne fin, analysent au microscope et en font ressortir chaque rugosité. Tous ces petits cancers que chacun porte en soi. Qu'il faut traiter ! Pour les voir, il faut oser regarder. Ce n'est qu'à ce prix qu'ils ne deviendront pas des gangrènes monstrueuses qui pourriront l'entière société.
Pour ma part, je pense avoir mis en lumière tout au plus 20% de l'œuvre de Houellebecq. Pour les autres 80%, il faudra un autre mémoire, une autre thèse, une biographie ou une autobiographie, voire un roman avec peut-être comme personnage principal Houellebecq. Alors là, oui on pourra parler de l'auteur. En attendant, je me suis limitée aux personnages.
Je pense, comme je l'ai écrit plus haut, que les héros houellebecquiens ont des tendances racistes, misogynes et xénophobes. Mais, je pense aussi qu'ils sont un signal d'alarme et nous tendent un miroir où sonder notre image pour déceler si au fond de nous ne s'embusque pas une parcelle, aussi infinitésimale soit-elle, de celles de leurs particularités qui nous déplaisent tant.
Samenvatting
Houellebecq, Sperma en bloed.
Sperma voor de seksualiteit, de geslachten, de verwantschappen en het bloed voor de rassen maar ook de klassen. Laten we niet vergeten dat men in Frankrijk nog altijd spreekt van adellijk bloed of blauw of puur bloed om duidelijk te maken tot welke klasse men behoort en van gemengd of puur bloed als men het heeft over het behoren tot een bepaald ras. Staan bij Houellebecq de klassen, de rassen en de geslachten in nauw verband tot elkaar? Is er sowieso een verband? Dat wil ik uitzoeken. Daarvoor zal er in de analyse dieper ingegaan worden op het dierenverhaal in L'extension du domaine de la lutte, de teksten van Bruno in Elementaire deeltjes, de overdenkingen van de verteller in Lanzarote, het concept van het sekstoerisme in Platform en tot slot enkele droomachtige fantasmagorieën gekozen uit verschillende romans.
Alles wat beweerd wordt over Houellebecq verhoudt zich uitsluitend tot zijn werk, volledig tot de personages die in zijn romans ten tonele worden gevoerd; ik onderzoek of hun denkbeelden anderen in een bepaalde positie vastnagelen of hen soms ervan weerhouden zichzelf te zien. Daarbij komt dat uitsluitend de teksten van de hand van Houellebecq zelf behandeld zullen worden, alle uitspraken die hem bij gesprekken met journalisten of vakgenoten zijn toegeschreven worden vermeden. De enige uitzondering daarop zijn de teksten uit Interventions die door Houellebecq persoonlijk zijn nagekeken en gecorrigeerd.
Wat de methodologische benadering betreft heb ik gekozen voor de “close reading”, die ik als meest geschikte benadering beschouw bij de kritische spectraalanalyse die ik heb gemaakt. De drie thema's waaraan in het bijzonder aandacht geschonken zal worden zijn “het abjecte”, “de liefde” en “het exotisme”. Bij het analyseren van ‘het abjecte' wordt gerefereerd aan het werk van Julia Kristeva en bij ‘het exotisme' aan J.-M. Moura, Jenifer Yee en Edward Saïd. Van ‘de liefde' probeer ik de verschillende soorten te definiëren die in de vertellingen voorkomen. Tot slot probeer ik vast te stellen of het mogelijk is Houellebecs. in een literaire traditie te plaatsten en zo ja, welke.
Sperma en bloed, dus en un equivalenten: liefde en haat. Deze worden behandeld in drie hoofdstukken. In Ras, klasse en geslacht wordt het belang van het bloed in het oeuvre aangetoond en de verborgen stromen onder het discours van verscheidene helden bestudeerd ongeacht of deze verteller, held of narratieve eenheid zijn.
In het hoofdstuk Beelden van liefde, tederheid en medeleven worden deze gevoelens onthuld in het fictieve kader en de manier waarop ze zich manifesteren besproken. Om tenslotte in Wet, politiek en economie de synthese te kunnen maken tussen de verschillende waardesystemen die enerzijds door de vertellers en anderzijds uit mijn beschouwingen naar voren komen alvorens daaruit een conclusie te trekken. Hierbij worden eveneens de termen opgesomd die zich verhouden tot de seksscènes.
In het eerste hoofdstuk wordt aangetoond hoe belangrijk het thema bloed is bij Michel Houellebecq en dat het terugkerende en dubbelzinnige leidmotief van het bloed het oeuvre van Houellebecq rijkelijk bevloeit en de denkbeelden van de houellebecquiaanse helden beïnvloedt. Hun van bloed overlopende denkbeelden, of dit nu droomachtige of literaire fantasmagorieën zijn, spelen met de grenzen van de verwerpelijkheid. Weerzinwekkend is de dierlijke fantasie van de verhalende verteller in L'extension du domaine de la lutte waarin castratie wordt gepresenteerd als de openbaring van kennis aan de hand van de uit de vedische teksten ontleende zin “Tat twam si”. Weerzinwekkend door de rillingen van verschrikking die bij de lezer worden opgeroepen, veroorzaakt door de opeenvolging van spiegels die de lezer, zonder er volledig bewust van te zijn, voorgehouden worden. “Dit ben jij”, lijkt elk werk de lezer te willen toefluisteren door het gemak waarmee de auteur de vertelling van het ene naar het andere niveau laat glijden. Weerzinwekkend zijn ook de dromen die uiteindelijk de met wrok doorweven bloedige wanhoop van de helden weergeven. Maar het is even bloedig en bloeddorstig dat deze wanhoop hen ertoe drijft de Ander te haten en te willen uitroeien. Zo vergaat het Bruno die tracht de Neger uit zijn klasse te verdrijven, maar net zo goed zijn grootmoeder. Zo vergaat het Michel uit Elementaire deeltjes die de menselijke soort wil uitroeien. En het is ook het lot dat de verteller uit L'Extension du domaine de la lutte ten deel valt die de Neger door Tisserand wil laten ombrengen. De verteller uit Lanzarote doet eveneens de lesbische identiteit van Pam en Barbara teniet en, op vergelijkbare wijze, reduceert Michel uit Platform de bewoners uit de Derde Wereld tot seksslaven zoals we verderop nog zullen zien. Weerzinwekkend is tenslotte de misogynie die zonder omhaal van woorden uit het discours met ongegronde beledigingen naar voren komt. Een perverse weerzin die ons tijdens het discours van Bruno laat glimlachen, maar soms ook volledig uit het veld slaat wanneer hij in een droombeeld zijn grootmoeder doodsteekt.
Vanuit dit opzicht tonen alle protagonisten die deel uitmaken van het decor een neiging tot racisme, misogynie en xenofobie. We moeten daarbij ter hunner verontschuldiging opmerken dat ze allen erg slecht in hun vel zitten en zichzelf minstens zoveel haten als hun gelijken. Ze kunnen niet anders dan de sociale uitkomst aangrijpen die de maatschappij waarin ze leven hen te bieden heeft. We kunnen echter, met het thema van het bloed als leidraad, een gelijksoortigheid onderscheiden die de romans met elkaar verbindt. Namelijk de eenzaamheid, of erger, de vereenzaming van de hoofdpersonages die als rode draad door de romans loopt en die een continue sombere weerklank meegeeft doorklinkend in het gehele oeuvre. In L'Extension du domaine de la lutte, komt dit tot uiting in de ontkenning van de seksualiteit met de maagd Tisserand en de Verteller die tracht zichzelf te ontmannen. De ontkenning van het zicht wordt in scène gezet in Elementaire deeltjes met de kapotgemaakte, gegeten, uitgerukte, dode ogen. Lanzarote biedt ons de ontkenning van de vriendschap met de Verteller die niet in staat is in contact te blijven met Pam en Barbara en Rudi die volledig iemand anders blijkt te zijn dan hij zich had voorgesteld. In Platform wordt tenslotte de ontkenning van het denken duidelijk zichtbaar door het verbrijzelde hoofd van de moslim en de aanslag die een einde maakt aan het minutieus uitgewerkte plan.
In het tweede hoofdstuk wordt aangetoond dat de liefde bij Houellebecq, verlost van de over het algemeen positieve connotatie die men er gewoonlijk bij denkt, laat zien dat de verschillende soorten relaties die onder dit substantief geschaard kunnen worden, zowel een destructieve als constructieve vorm kunnen aannemen. Slecht de lesbische liefde lijkt weerstand te bieden tegen de risico's van het leven zelfs al wordt deze ondergeschikt gemaakt aan het androcentrische genot in Lanzarote en aan voyeurisme in Platform en Elementaire deeltjes. Ook wordt aangetoond dat de houellebecquiaanse helden niet in staat zijn lief te hebben, zich in de onmogelijkheid bevinden gelukkig te zijn en vergezeld worden van een hardnekkige lotsbestemming die hen de volmaaktheid in het bijzijn van de Ander weigert. Tenslotte wordt in de analyse van het essay H.P. Lovecraft de ontdekking gedaan dat deze de essentie van het latere werk van Houellebecq bevat. Houellebecq zelf heeft verklaard dat het zijn eerste roman is die uit een enkel personage bestaat. Dit personage, een schrijver die als het ware obsessief racistisch is, vertoont in zijn persoonlijkheid duidelijke overeenkomsten met bepaalde personages van Houellebecq. Ik ben geneigd deze te beschouwen als de aartsvader in de saga van Houellebecq waarvan de xenofobistische, misogyne en racistische karaktertrekken ontegenzeggelijk terugkomen bij zijn latere romanfiguren. H.P. Lovecraft als de voorvader van Bruno, Michel en andere vertellers, homo of hetero.
Wet, politiek en economie toont dat het concept van het georganiseerde sekstoerisme dat door Michel is uitgedacht kan worden opgevat als een blijk van het feit dat hij de Ander beschouwt als instrument. Ook het economische systeem dat wordt geformuleerd door de verteller van L'extension du domaine de la lutte is niet alleen onjuist, maar zijn theorie is ook verderfelijk omdat Raphaël hierdoor de noodzaak tot doden getoond wordt. Daarbij komt dat de mogelijkheid te investeren alvorens winst te oogsten buiten beschouwing wordt gelaten wat tegen de marktwetten indruist.
De genetische verandering die door Michel in Elementaire deeltjes wordt uitgewerkt laat in zijn uitvoering een glimp doorschijnen van een totalitair regime naar oud Sovjet model. Als het door Michel voorgestelde systeem doorgevoerd zou worden, zou dit totalitaire regime binnen niet al te lange tijd noodzakelijk blijken om het voortbestaan van de in de Derde Wereld gelegen “plezierparken” waar de Westerlingen hun gebrekkige libido komen uitleven te garanderen.
Uit de analyse die van de personages gemaakt is, komt naar voren dat er sterke overeenkomsten aan te wijzen zijn tussen de persoonlijkheden van de hoofdpersonen alsmede het feit dat ze binnen én tussen de romans verwisselbaar zijn. Ook aan de vergelijking met H.P. Lovecraft wodrt vastgehouden hoewel ze door hun interesse in de economie en hun geslacht van hem kunnen verschillen. Er wordt mede nadruk op het feit gelegd dat de verteller in Lanzarote geen negatief oordeel over pedofilie velt en dat het concept van Michel in Platform kan worden geïnterpreteerd als een aanzetting tot pedofilie. Hierbij onderstreep ik de dubbelzinnigheid tussen de beschreven werkelijkheid in de roman en de dagelijkse werkelijkheid van de toehoorder en de moeite die het de laatste kost om deze twee uit elkaar te houden.
Toch is het mogelijk in deze romans een geëngageerd schrijven te zien maar Platform schaart zich eerder in de traditie van het exotisme zoals dat door J.-M. Moura verstaan wordt. Om dit toe te lichten wordt het concept van het exotisme en enkele literaire voorbeelden ervan geanalyseerd.
Tot slot wordt beschreven hoe de terugkerende seksscènes in de romans van Houellebecq een tendens verhullen. Ze dienen als dekmantel voor de ideologieën van de personages. Ze fascineren door hun onopgesmuktheid en verblinden zo de lezer die handig gemanipuleerd wordt om het ontoelaatbare te aanvaarden. Bij Michel Houellebecq is seks een romig, smaakvol, wellustig sausje waarmee de hoofdschotel waarin zich stukjes afgrijzen ophouden wordt opgediend. De kracht van de schrijver ligt in zijn kunst het onbenoembare in een symfonische complexiteit op de bladzijden te werpen.
Bij Houellebecq is niets “normaal” of “ziekelijk”: dit onderscheid wordt niet gemaakt. Zijn held observeert, handelt, beschrijft, oordeelt soms of geeft zijn mening zonder er veel waarde aan te hechten. Alles is ondergeschikt aan het moment. Slechts enkele neigingen blijven overeind en duiken in de verschillende romans weer op.
Niet-westerse vrouwen worden beschreven door clichés die qua stijl niet onderdoen voor een Loti of een Pierre Mille. In Platform geeft Michel op van de superioriteit van de Thaise prostituee in vergelijking met de Europese prostituee maar je kunt je natuurlijk afvragen of dit nu werkelijk een compliment is waar Thaise vrouwen blij mee moeten zijn. In tegendeel, dit is duidelijk een theorie die gebaseerd is op het exotisme.
Uit deze studie komt naar voren dat de zwaarmoedigheid en depressie van de hoofdpersonen hen aanzetten tot het beledigen van hun entourage ongeacht afkomst of mate van verwantschap wat je in één korte zin zou kunnen samenvatten: “Allemaal klootzakken”. Een wat simplistische ideologie welteverstaan. We constateren dat de houellebecquiaanse held een grote haat draagt ten opzichte van iedere vorm van conformisme maar even zoveel haat hij het tumult rond de beweging van na mei '68. Kortom, verre van een grote held is hij eerder een mannetje dat vreselijk strak onder de plak zit van zijn eigen affecten die met zelfingenomenheid worden geëtaleerd in een enorm egocentrisme en een geëngageerde reflectie op economische beschouwingen.
Een ander punt dat aangehaald wordt is de verwisselbaarheid van de helden. In ieder van hen profileert zich, in min of meerdere mate, een egocentrisme, depressie, zelfhaat of haat ten opzichte van de Ander met een sterke nadruk op vrouwenhaat, racisme en vreemdelingenhaat, maar misschien nog meer dan dit alles, op eenzaamheid. En daar kunnen we de al eerder aangeduide onmiskenbare vergelijking met de persoon van H.P. Lovecraft, de schrijver waar M.H. de grootste bewondering voor heeft, nog aan toevoegen.
Een meerstemmig betoog waar aanvullend een stukje ziel doorheen klinkt, onderscheid tussen schrijver en het geschrevene, net zo onberekenbaar als ongrijpbaar. De bladmuziek van H. bezingt de apotheose van de seks als het niet de seksualiteit is. Een oorverdovende sexofonie die de grenzen van de toespelingen en het wat-zal-men-er-wel-niet-van-denken verscheidt op die weg van het exotisme waar zo velen hem al zijn voorgegaan. Inspelend op het etnocentrisme vanuit een traditionele denkwijze die de lezer bekend in de oren klinkt, looft hij de charmes van het Zuiden. Het doet er niet toe of het om een utopie gaat of niet; we hebben hier binnen het verhalende kader te maken met samenhangende systemen wat betreft hun benadering van de Ander en hun weergave van de fictieve ruimte maar ook in hun ontkenning van de liefde, de vriendschap, het denken en het zicht door de tegenstrijdigheden en verschillende perspectieven.
De dood wint het in de verhalen maar al te vaak van het leven, maar de liefde is volledig afwezig. De term liefde komt voor maar zonder dat het enigszins mogelijk is vast te stellen of deze al dan niet gebruikt wordt om seksualiteit te beschrijven. Het enige dat ons hierin misschien opheldering zou kunnen brengen, ware het niet dat dezelfde termen worden gebruikt om het één én het ander te definiëren, is het door Michel opgemerkte onderscheid: “Je hebt de seksualiteit van mensen die van zichzelf houden en de seksualiteit van mensen die niet van zichzelf houden”.
Deze studie zou partijdig kunnen lijken als niet een ander aspect van het probleem in ogenschouw genomen zou worden. Wanneer je mensen ontmoet, krijg je over het algemeen slechts 50% van hun persoonlijkheid te zien. De zonnige kant, zou je kunnen zeggen. Die andere, sombere kant, blijft in driekwart van de gevallen onbekend. Toch zijn er mensen die ietsje meer van zichzelf prijs geven. Laten we in het beste geval aannemen dat dit 80% is. Maar de resterende 20% blijven veelal nog verborgen; maar al te vaak omdat de persoon zelf deze kanten van zijn persoonlijkheid niet eens kent. Het is een soort terra incognita. En onder deze 20% vallen die neigingen, tikken, bekrompenheden, kortom, alles wat je niet graag van jezelf ziet.
Het is nu juist deze 20% die Houellebecq verkozen heeft bij te lichten. Dus logisch dat zijn helden xenofobische, racistische en misogyne neigingen vertonen omdat alleen die 20% wordt beschreven die gewoonlijk diep weggestopt zit. We verbergen het liever. Daarom zijn de personages slechts een weerspiegeling van personages; schaduwen in Plato's grot; en dit is verontrustend want ze geven een onjuist beeld van het bestaan van personages die zich in een andere dan deze fictieve werkelijkheid bewegen. Onze werkelijkheid.
Na het verschijnen van Platform hebben we de 11de september meegemaakt met haar schreeuwen, tranen, informatie en desinformatie, maar vooral ook met de wederopkomst van de overgeërfde angst voor de Ander en voor de voelbaar gemaakte afkeer en de tot werkelijkheid verworden haat. Tegenover de Palestijnen die vreugdevuren ontbrandden, salvo's afvuurden en dansten om de twee ingestorte torens te vieren, heeft de hele wereld, ieder individu, zijn af- of goedkeuring kunnen uitspreken, zijn begrip of onbegrip kunnen uiten. Welnu, is Michel uit Platform een monster? Ik denk het niet. Niets menselijkers. Hij is één van die mannen die de lezer dagelijks in de bus, de metro, op kantoor, aan de universiteit, in het laboratorium of in de politiek tegenkomt. Gewone mensen voor 80% en met die bekende 20% die men maar liever verborgen houdt. Deze 20% wordt door Houellebecq haarfijn beschreven, onder de microscoop geanalyseerd en brengt elke oneffenheid aan het licht. Alle kleine kankergezwellen die een ieder in zich meedraagt. En die behandeld dienen te worden! Om ze te zien, moet je durven kijken. Slechts tegen deze prijs zullen ze geen monsterachtige kankers worden die de hele maatschappij ziek zullen maken.
Welbeschouwd, denk ik dat ik hoogstens 20% van het oeuvre van Houellebecq belicht heb. Wat die andere 80% betreft zijn andere studies, theses, memoires, biografieën of autobiografieën nodig, of misschien een roman met als hoofdpersoon Houellebecq. In dat geval zouden we het over de auteur kunnen gaan hebben. Tot dat moment heb ik mij beperkt tot de personages.
Zoals ik het hierboven al eerder geschreven heb, hebben de houellebecquiaanse helden mijns inziens racistische, misogyne en xenofobische neigingen. Maar ik ben ook van mening dat ze een alarmsignaal uitzenden en ons een spiegel voorhouden om bij onszelf na te kunnen gaan of er diep in ons zich niet een deel, zelfs al is het piepklein, van dergelijke eigenaardigheden schuilhoudt waaraan we zo'n hekel hebben.
Houellebecq, Sperma en bloed.
Sperma voor de seksualiteit, de geslachten, de verwantschappen en het bloed voor de rassen maar ook de klassen. Laten we niet vergeten dat men in Frankrijk nog altijd spreekt van adellijk bloed of blauw of puur bloed om duidelijk te maken tot welke klasse men behoort en van gemengd of puur bloed als men het heeft over het behoren tot een bepaald ras. Staan bij Houellebecq de klassen, de rassen en de geslachten in nauw verband tot elkaar? Is er sowieso een verband? Dat wil ik uitzoeken. Daarvoor zal er in de analyse dieper ingegaan worden op het dierenverhaal in L'extension du domaine de la lutte, de teksten van Bruno in Elementaire deeltjes, de overdenkingen van de verteller in Lanzarote, het concept van het sekstoerisme in Platform en tot slot enkele droomachtige fantasmagorieën gekozen uit verschillende romans.
Alles wat beweerd wordt over Houellebecq verhoudt zich uitsluitend tot zijn werk, volledig tot de personages die in zijn romans ten tonele worden gevoerd; ik onderzoek of hun denkbeelden anderen in een bepaalde positie vastnagelen of hen soms ervan weerhouden zichzelf te zien. Daarbij komt dat uitsluitend de teksten van de hand van Houellebecq zelf behandeld zullen worden, alle uitspraken die hem bij gesprekken met journalisten of vakgenoten zijn toegeschreven worden vermeden. De enige uitzondering daarop zijn de teksten uit Interventions die door Houellebecq persoonlijk zijn nagekeken en gecorrigeerd.
Wat de methodologische benadering betreft heb ik gekozen voor de “close reading”, die ik als meest geschikte benadering beschouw bij de kritische spectraalanalyse die ik heb gemaakt. De drie thema's waaraan in het bijzonder aandacht geschonken zal worden zijn “het abjecte”, “de liefde” en “het exotisme”. Bij het analyseren van ‘het abjecte' wordt gerefereerd aan het werk van Julia Kristeva en bij ‘het exotisme' aan J.-M. Moura, Jenifer Yee en Edward Saïd. Van ‘de liefde' probeer ik de verschillende soorten te definiëren die in de vertellingen voorkomen. Tot slot probeer ik vast te stellen of het mogelijk is Houellebecs. in een literaire traditie te plaatsten en zo ja, welke.
Sperma en bloed, dus en un equivalenten: liefde en haat. Deze worden behandeld in drie hoofdstukken. In Ras, klasse en geslacht wordt het belang van het bloed in het oeuvre aangetoond en de verborgen stromen onder het discours van verscheidene helden bestudeerd ongeacht of deze verteller, held of narratieve eenheid zijn.
In het hoofdstuk Beelden van liefde, tederheid en medeleven worden deze gevoelens onthuld in het fictieve kader en de manier waarop ze zich manifesteren besproken. Om tenslotte in Wet, politiek en economie de synthese te kunnen maken tussen de verschillende waardesystemen die enerzijds door de vertellers en anderzijds uit mijn beschouwingen naar voren komen alvorens daaruit een conclusie te trekken. Hierbij worden eveneens de termen opgesomd die zich verhouden tot de seksscènes.
In het eerste hoofdstuk wordt aangetoond hoe belangrijk het thema bloed is bij Michel Houellebecq en dat het terugkerende en dubbelzinnige leidmotief van het bloed het oeuvre van Houellebecq rijkelijk bevloeit en de denkbeelden van de houellebecquiaanse helden beïnvloedt. Hun van bloed overlopende denkbeelden, of dit nu droomachtige of literaire fantasmagorieën zijn, spelen met de grenzen van de verwerpelijkheid. Weerzinwekkend is de dierlijke fantasie van de verhalende verteller in L'extension du domaine de la lutte waarin castratie wordt gepresenteerd als de openbaring van kennis aan de hand van de uit de vedische teksten ontleende zin “Tat twam si”. Weerzinwekkend door de rillingen van verschrikking die bij de lezer worden opgeroepen, veroorzaakt door de opeenvolging van spiegels die de lezer, zonder er volledig bewust van te zijn, voorgehouden worden. “Dit ben jij”, lijkt elk werk de lezer te willen toefluisteren door het gemak waarmee de auteur de vertelling van het ene naar het andere niveau laat glijden. Weerzinwekkend zijn ook de dromen die uiteindelijk de met wrok doorweven bloedige wanhoop van de helden weergeven. Maar het is even bloedig en bloeddorstig dat deze wanhoop hen ertoe drijft de Ander te haten en te willen uitroeien. Zo vergaat het Bruno die tracht de Neger uit zijn klasse te verdrijven, maar net zo goed zijn grootmoeder. Zo vergaat het Michel uit Elementaire deeltjes die de menselijke soort wil uitroeien. En het is ook het lot dat de verteller uit L'Extension du domaine de la lutte ten deel valt die de Neger door Tisserand wil laten ombrengen. De verteller uit Lanzarote doet eveneens de lesbische identiteit van Pam en Barbara teniet en, op vergelijkbare wijze, reduceert Michel uit Platform de bewoners uit de Derde Wereld tot seksslaven zoals we verderop nog zullen zien. Weerzinwekkend is tenslotte de misogynie die zonder omhaal van woorden uit het discours met ongegronde beledigingen naar voren komt. Een perverse weerzin die ons tijdens het discours van Bruno laat glimlachen, maar soms ook volledig uit het veld slaat wanneer hij in een droombeeld zijn grootmoeder doodsteekt.
Vanuit dit opzicht tonen alle protagonisten die deel uitmaken van het decor een neiging tot racisme, misogynie en xenofobie. We moeten daarbij ter hunner verontschuldiging opmerken dat ze allen erg slecht in hun vel zitten en zichzelf minstens zoveel haten als hun gelijken. Ze kunnen niet anders dan de sociale uitkomst aangrijpen die de maatschappij waarin ze leven hen te bieden heeft. We kunnen echter, met het thema van het bloed als leidraad, een gelijksoortigheid onderscheiden die de romans met elkaar verbindt. Namelijk de eenzaamheid, of erger, de vereenzaming van de hoofdpersonages die als rode draad door de romans loopt en die een continue sombere weerklank meegeeft doorklinkend in het gehele oeuvre. In L'Extension du domaine de la lutte, komt dit tot uiting in de ontkenning van de seksualiteit met de maagd Tisserand en de Verteller die tracht zichzelf te ontmannen. De ontkenning van het zicht wordt in scène gezet in Elementaire deeltjes met de kapotgemaakte, gegeten, uitgerukte, dode ogen. Lanzarote biedt ons de ontkenning van de vriendschap met de Verteller die niet in staat is in contact te blijven met Pam en Barbara en Rudi die volledig iemand anders blijkt te zijn dan hij zich had voorgesteld. In Platform wordt tenslotte de ontkenning van het denken duidelijk zichtbaar door het verbrijzelde hoofd van de moslim en de aanslag die een einde maakt aan het minutieus uitgewerkte plan.
In het tweede hoofdstuk wordt aangetoond dat de liefde bij Houellebecq, verlost van de over het algemeen positieve connotatie die men er gewoonlijk bij denkt, laat zien dat de verschillende soorten relaties die onder dit substantief geschaard kunnen worden, zowel een destructieve als constructieve vorm kunnen aannemen. Slecht de lesbische liefde lijkt weerstand te bieden tegen de risico's van het leven zelfs al wordt deze ondergeschikt gemaakt aan het androcentrische genot in Lanzarote en aan voyeurisme in Platform en Elementaire deeltjes. Ook wordt aangetoond dat de houellebecquiaanse helden niet in staat zijn lief te hebben, zich in de onmogelijkheid bevinden gelukkig te zijn en vergezeld worden van een hardnekkige lotsbestemming die hen de volmaaktheid in het bijzijn van de Ander weigert. Tenslotte wordt in de analyse van het essay H.P. Lovecraft de ontdekking gedaan dat deze de essentie van het latere werk van Houellebecq bevat. Houellebecq zelf heeft verklaard dat het zijn eerste roman is die uit een enkel personage bestaat. Dit personage, een schrijver die als het ware obsessief racistisch is, vertoont in zijn persoonlijkheid duidelijke overeenkomsten met bepaalde personages van Houellebecq. Ik ben geneigd deze te beschouwen als de aartsvader in de saga van Houellebecq waarvan de xenofobistische, misogyne en racistische karaktertrekken ontegenzeggelijk terugkomen bij zijn latere romanfiguren. H.P. Lovecraft als de voorvader van Bruno, Michel en andere vertellers, homo of hetero.
Wet, politiek en economie toont dat het concept van het georganiseerde sekstoerisme dat door Michel is uitgedacht kan worden opgevat als een blijk van het feit dat hij de Ander beschouwt als instrument. Ook het economische systeem dat wordt geformuleerd door de verteller van L'extension du domaine de la lutte is niet alleen onjuist, maar zijn theorie is ook verderfelijk omdat Raphaël hierdoor de noodzaak tot doden getoond wordt. Daarbij komt dat de mogelijkheid te investeren alvorens winst te oogsten buiten beschouwing wordt gelaten wat tegen de marktwetten indruist.
De genetische verandering die door Michel in Elementaire deeltjes wordt uitgewerkt laat in zijn uitvoering een glimp doorschijnen van een totalitair regime naar oud Sovjet model. Als het door Michel voorgestelde systeem doorgevoerd zou worden, zou dit totalitaire regime binnen niet al te lange tijd noodzakelijk blijken om het voortbestaan van de in de Derde Wereld gelegen “plezierparken” waar de Westerlingen hun gebrekkige libido komen uitleven te garanderen.
Uit de analyse die van de personages gemaakt is, komt naar voren dat er sterke overeenkomsten aan te wijzen zijn tussen de persoonlijkheden van de hoofdpersonen alsmede het feit dat ze binnen én tussen de romans verwisselbaar zijn. Ook aan de vergelijking met H.P. Lovecraft wodrt vastgehouden hoewel ze door hun interesse in de economie en hun geslacht van hem kunnen verschillen. Er wordt mede nadruk op het feit gelegd dat de verteller in Lanzarote geen negatief oordeel over pedofilie velt en dat het concept van Michel in Platform kan worden geïnterpreteerd als een aanzetting tot pedofilie. Hierbij onderstreep ik de dubbelzinnigheid tussen de beschreven werkelijkheid in de roman en de dagelijkse werkelijkheid van de toehoorder en de moeite die het de laatste kost om deze twee uit elkaar te houden.
Toch is het mogelijk in deze romans een geëngageerd schrijven te zien maar Platform schaart zich eerder in de traditie van het exotisme zoals dat door J.-M. Moura verstaan wordt. Om dit toe te lichten wordt het concept van het exotisme en enkele literaire voorbeelden ervan geanalyseerd.
Tot slot wordt beschreven hoe de terugkerende seksscènes in de romans van Houellebecq een tendens verhullen. Ze dienen als dekmantel voor de ideologieën van de personages. Ze fascineren door hun onopgesmuktheid en verblinden zo de lezer die handig gemanipuleerd wordt om het ontoelaatbare te aanvaarden. Bij Michel Houellebecq is seks een romig, smaakvol, wellustig sausje waarmee de hoofdschotel waarin zich stukjes afgrijzen ophouden wordt opgediend. De kracht van de schrijver ligt in zijn kunst het onbenoembare in een symfonische complexiteit op de bladzijden te werpen.
Bij Houellebecq is niets “normaal” of “ziekelijk”: dit onderscheid wordt niet gemaakt. Zijn held observeert, handelt, beschrijft, oordeelt soms of geeft zijn mening zonder er veel waarde aan te hechten. Alles is ondergeschikt aan het moment. Slechts enkele neigingen blijven overeind en duiken in de verschillende romans weer op.
Niet-westerse vrouwen worden beschreven door clichés die qua stijl niet onderdoen voor een Loti of een Pierre Mille. In Platform geeft Michel op van de superioriteit van de Thaise prostituee in vergelijking met de Europese prostituee maar je kunt je natuurlijk afvragen of dit nu werkelijk een compliment is waar Thaise vrouwen blij mee moeten zijn. In tegendeel, dit is duidelijk een theorie die gebaseerd is op het exotisme.
Uit deze studie komt naar voren dat de zwaarmoedigheid en depressie van de hoofdpersonen hen aanzetten tot het beledigen van hun entourage ongeacht afkomst of mate van verwantschap wat je in één korte zin zou kunnen samenvatten: “Allemaal klootzakken”. Een wat simplistische ideologie welteverstaan. We constateren dat de houellebecquiaanse held een grote haat draagt ten opzichte van iedere vorm van conformisme maar even zoveel haat hij het tumult rond de beweging van na mei '68. Kortom, verre van een grote held is hij eerder een mannetje dat vreselijk strak onder de plak zit van zijn eigen affecten die met zelfingenomenheid worden geëtaleerd in een enorm egocentrisme en een geëngageerde reflectie op economische beschouwingen.
Een ander punt dat aangehaald wordt is de verwisselbaarheid van de helden. In ieder van hen profileert zich, in min of meerdere mate, een egocentrisme, depressie, zelfhaat of haat ten opzichte van de Ander met een sterke nadruk op vrouwenhaat, racisme en vreemdelingenhaat, maar misschien nog meer dan dit alles, op eenzaamheid. En daar kunnen we de al eerder aangeduide onmiskenbare vergelijking met de persoon van H.P. Lovecraft, de schrijver waar M.H. de grootste bewondering voor heeft, nog aan toevoegen.
Een meerstemmig betoog waar aanvullend een stukje ziel doorheen klinkt, onderscheid tussen schrijver en het geschrevene, net zo onberekenbaar als ongrijpbaar. De bladmuziek van H. bezingt de apotheose van de seks als het niet de seksualiteit is. Een oorverdovende sexofonie die de grenzen van de toespelingen en het wat-zal-men-er-wel-niet-van-denken verscheidt op die weg van het exotisme waar zo velen hem al zijn voorgegaan. Inspelend op het etnocentrisme vanuit een traditionele denkwijze die de lezer bekend in de oren klinkt, looft hij de charmes van het Zuiden. Het doet er niet toe of het om een utopie gaat of niet; we hebben hier binnen het verhalende kader te maken met samenhangende systemen wat betreft hun benadering van de Ander en hun weergave van de fictieve ruimte maar ook in hun ontkenning van de liefde, de vriendschap, het denken en het zicht door de tegenstrijdigheden en verschillende perspectieven.
De dood wint het in de verhalen maar al te vaak van het leven, maar de liefde is volledig afwezig. De term liefde komt voor maar zonder dat het enigszins mogelijk is vast te stellen of deze al dan niet gebruikt wordt om seksualiteit te beschrijven. Het enige dat ons hierin misschien opheldering zou kunnen brengen, ware het niet dat dezelfde termen worden gebruikt om het één én het ander te definiëren, is het door Michel opgemerkte onderscheid: “Je hebt de seksualiteit van mensen die van zichzelf houden en de seksualiteit van mensen die niet van zichzelf houden”.
Deze studie zou partijdig kunnen lijken als niet een ander aspect van het probleem in ogenschouw genomen zou worden. Wanneer je mensen ontmoet, krijg je over het algemeen slechts 50% van hun persoonlijkheid te zien. De zonnige kant, zou je kunnen zeggen. Die andere, sombere kant, blijft in driekwart van de gevallen onbekend. Toch zijn er mensen die ietsje meer van zichzelf prijs geven. Laten we in het beste geval aannemen dat dit 80% is. Maar de resterende 20% blijven veelal nog verborgen; maar al te vaak omdat de persoon zelf deze kanten van zijn persoonlijkheid niet eens kent. Het is een soort terra incognita. En onder deze 20% vallen die neigingen, tikken, bekrompenheden, kortom, alles wat je niet graag van jezelf ziet.
Het is nu juist deze 20% die Houellebecq verkozen heeft bij te lichten. Dus logisch dat zijn helden xenofobische, racistische en misogyne neigingen vertonen omdat alleen die 20% wordt beschreven die gewoonlijk diep weggestopt zit. We verbergen het liever. Daarom zijn de personages slechts een weerspiegeling van personages; schaduwen in Plato's grot; en dit is verontrustend want ze geven een onjuist beeld van het bestaan van personages die zich in een andere dan deze fictieve werkelijkheid bewegen. Onze werkelijkheid.
Na het verschijnen van Platform hebben we de 11de september meegemaakt met haar schreeuwen, tranen, informatie en desinformatie, maar vooral ook met de wederopkomst van de overgeërfde angst voor de Ander en voor de voelbaar gemaakte afkeer en de tot werkelijkheid verworden haat. Tegenover de Palestijnen die vreugdevuren ontbrandden, salvo's afvuurden en dansten om de twee ingestorte torens te vieren, heeft de hele wereld, ieder individu, zijn af- of goedkeuring kunnen uitspreken, zijn begrip of onbegrip kunnen uiten. Welnu, is Michel uit Platform een monster? Ik denk het niet. Niets menselijkers. Hij is één van die mannen die de lezer dagelijks in de bus, de metro, op kantoor, aan de universiteit, in het laboratorium of in de politiek tegenkomt. Gewone mensen voor 80% en met die bekende 20% die men maar liever verborgen houdt. Deze 20% wordt door Houellebecq haarfijn beschreven, onder de microscoop geanalyseerd en brengt elke oneffenheid aan het licht. Alle kleine kankergezwellen die een ieder in zich meedraagt. En die behandeld dienen te worden! Om ze te zien, moet je durven kijken. Slechts tegen deze prijs zullen ze geen monsterachtige kankers worden die de hele maatschappij ziek zullen maken.
Welbeschouwd, denk ik dat ik hoogstens 20% van het oeuvre van Houellebecq belicht heb. Wat die andere 80% betreft zijn andere studies, theses, memoires, biografieën of autobiografieën nodig, of misschien een roman met als hoofdpersoon Houellebecq. In dat geval zouden we het over de auteur kunnen gaan hebben. Tot dat moment heb ik mij beperkt tot de personages.
Zoals ik het hierboven al eerder geschreven heb, hebben de houellebecquiaanse helden mijns inziens racistische, misogyne en xenofobische neigingen. Maar ik ben ook van mening dat ze een alarmsignaal uitzenden en ons een spiegel voorhouden om bij onszelf na te kunnen gaan of er diep in ons zich niet een deel, zelfs al is het piepklein, van dergelijke eigenaardigheden schuilhoudt waaraan we zo'n hekel hebben.